Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi

Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi чонныӊ кирексiнiзiн арачылапча – кирек законнарны алчатса, табығҷыларныӊ кӧӊнiн санға алча паза чуртасха кирче.

Прокрутите вниз для просмотра материалов

Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ официальнай сайтында Сiрерге алғыстас читiрерге чарадыӊар

Пӱӱнгi кӱнде, наа технологиялар табырах тилiпчеткен туста, пiстiӊ чуртазыбысты Интернет сеть чох пiлiп аларға сидiк полар. Iзенчем, пу Хакас Республиканыӊ чалғыс хазна ӱлгӱзiнiӊ сайты парламенттiӊ тоғызынаӊар ла искiрiглер пирбин, iдӧк пiстiӊ Республикадаӊар, хайзын «Сибирьдегi Швейцария» тiп адапчалар, пос кӧрiстерiн читірер.

Интернет, чоох алысчаӊ оӊдай чiли, хырығларны паза ибiркi паалағларны пiлбинче. Iзенчем, сайттыӊ интерактивнай оӊдайы Хакасияныӊ законнарын аларында Сiрернiӊ араласчаң оңдайларыӊ тыыдар.

Сiрерге постарыңарның прай чӧптерiӊ, тӱзедiглерiӊ паза парламент депутаттарынзар айланыстарыӊ пу интернет-порталныӊ страницаларында артыс саларға чарадылча. Хайди, пiлдiстiг, тоғыртын кӧрiс пiрееде сын паза орта чарадығ аларға полысча. Пiс прайзы пасхабыс – Хакасия пiстiӊ пiр. Аны прай саринаӊ тилiдерi паза ӧӊнендiрерi – мындағ ӧӧн пӧгiн парламент позыныӊ алнында турғысча.

Аарласнаӊ
Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ
кнезi Владимир Николаевич Штыгашев

Хакас Республиказыныӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ тархыны

1990 чылның орғах айының 15-ҷі кÿнiнде Хакас автоном облазыныӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ депутаттар Чӧбi Хакасияның политика, халых, экономика паза нация-культура кӧзідімнерiн тилідер ӱчӱн, РСФСР-ныӊ Ӧӧркi Чӧбiнзер Хакасияны ибiрчеткен хырығларынаӊ хада Хакасскай АССР-ға айландырарға сурыныснаӊ айланған. 1991 чылның от айының 3-ҷі кÿнiнде Хакас автоном облазы Россия Федерацияныӊ холындағы Хакас Совет Социалистическай Республика адал парған.

1991 чылның улуғ хырлас айында – 1992 чылның кӱрген айында Хакас Ӧӧркi Чӧбiнзер пастағы табығлар ирткеннер. Табығлар ирткен соонда Ӧӧркi Чӧптiӊ органнары тӧстелгеннер. Ӧӧркi Чӧптiӊ кнезi табылған, аныӊ орынҷылары, Ӧӧркi Чӧптiӊ комитеттерi паза комиссиялары тӧстелгеннер.

Пастағы Правительство тӧстелген – Хакас Республиканыӊ Министрлер Чӧбi.

Хакас Республиказыныӊ иӊ пӧзiк должностьтығ кiзiзi – ол Ӧӧркi Чӧптiӊ кнезi полча. Хакас Республиканыӊ Министрлер Чӧбi алай ба Хакас Республиканыӊ Правительствозы Ӧӧркi Чӧпке сан пирҷеӊ орган полча. Iдjк Ӧӧркі Чӧп Министрлер Чӧбiнiӊ кнезiн, аныӊ орынҷыларын таапча, министрлернi турғысча.

1992 чылныӊ кӱрген айының 29-ҷы кÿнiнде Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi Россия Федерацияныӊ холындағы Хакас Республиказы адаларға чарадығ алған. 1992 чылныӊ кӧрік айында Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбінiӊ сессиязында Россия Федерацияныӊ холындағы Хакас Республиканыӊ ӧӧн праволарынаӊар, толдыра тузаланыс оңдайларынаңар паза молҷағларынаӊар Декларация алылған. Пу Декларация хайдағ-да тус аразына Хакас Республиканыӊ Конституциязы чiли тузаланылған.

Федеративнай чӧптезiгде хол салып, Хакас Республика Россия Федерацияныӊ тиӊ праволығ субъектi пол парған. РФ-ныӊ Конституциязы хоостыра Республика пос чирiнде прай хазна ӱлгӱлiг пол парған, Россия Федерацияныӊ Ӧӧркi органнарына пирiлгеннерiнеӊ пасха. 1995 чылның сiлкер айының 25-ҷі кÿнiнде Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧп депутаттарыныӊ пастағы хығыртииныӊ XVII сессиязында Хакасияныӊ тархынындағы пастағы Конституция паза аныӊ ӧӧн законнары алылған.

Ол оӊдайнаӊ Республикадағы халых пiрiгiстернiӊ чӧптезии пиктел парған.

Ол тустыӊ пасхалалчатхан сари – ол Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi сыбыра чахығ пирчеткен паза толдырығ ÿлгÿнi сыныхтағда тутчатхан хазна ӱлгӱзiнiӊ органы полчатханы.

Пастағы ӱс чыылығда Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ депутаттары (1992–1997; 1997-2001; 2001-2005 чч.) пiр мандаттығ округтарҷа табылҷаӊнар. Аннаӊ андархы чыллардағы табығларда (2005-2009 чч., 2009-2013 чч.) араластыра (мажоритарнай) системаҷа пiр мандаттығ округтарынҷа 37 депутат табылған, политика партиялар списоктарынҷа 38 депутат.

Хакас Республика, Россия Федерацияныӊ субъектi полып, аныӊ Ӧӧркі Чӧбі, законодательнай (представительнай) орган полып, паза аныӊ депутаттарыныӊ саны Федеральнай законодательствозар кирiлген алызығлар хоостыра Россияныӊ хазна Конституциязынаӊ (уставынаӊ) паза орыннардағы табығҷылар санынаӊ палғалыстығ полча. Россияда парламенттерде депутаттар саны 75-теӊ 50-ге хызырыл парған.

Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбінiӊ алтынҷы чыылии федеральнай паза республиканскай законодательстволары хоостыра тимнелген. 2013 чылда, Ӧӧркi Чӧптiӊ алтынҷы чыылиина депутаттарны табары тоозылғанда, Ӧӧркi Чӧпте политика партияларыныӊ фракциялары тӧстелген: «Единая Россия», «ЛДПР», «КПРФ» паза «Коммунисты России».

2017 чылда Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi позыныӊ 25 чылын таныхтаан. Пу тус аразына Хакас Республикада 2000 чағын закон алылған, ол санда пiр муӊа чағыны ам даа тоғынча.

2018 чылныӊ ӱртӱн айыныӊ 9-ҷы кӱнiнде Ӧӧркi Чӧптiӊ депутаттарыныӊ читiнҷi чыылииныӊ табығлары ирткеннер. Пiр кӱн иртiрiлчеткен табығлар салтарлары хоостыра Ӧӧркi Чӧптiӊ депутаттарына 50 кiзi табылған, оларныӊ санынаӊ политика партияларыныӊ фракциялары тӧстелгеннер: «Единая Россия», «ЛДПР», «КПРФ» паза «Коммунисты России», «Справедливая Россия», «Патриоты России», «Российская партия пенсионеров за социальную справедливость».

Ӧӧркi Чӧптiӊ депутаттарыныӊ читiнҷi чыылииныӊ пастағы сессиязы 2018 чылныӊ ӱртӱн айыныӊ 19-ҷы кӱнiнде ирткен.

Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбi, чуртас сурығларына нандырып, кирексiнiстiг сурығларны пӧгiп, позыныӊ тоғызында сыбыра Республика чуртағҷыларыныӊ паалағларына тӧстенче, гражданнарныӊ закон хоостыра праволарын паза киректерiн арачылирын ӧӧнге санапча.

Пастағы хығыртығ

Кӱрген айы 1992 – кӱрген айы 1997 чч. 5 чыл

Россия Федерациязына кiрчеткен Хакас Республиканыӊ «Россия Федерациязына кiрчеткен Хакас Республиканыӊ ӧӧн праволары паза молҷағлары» Декларациязы алылған (1992 чылның кӧрiк айы).
Хакас Республиканыӊ законодательнай базазы тӧстелген.
Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбiнеӊер, Хакас Республиканыӊ Правительствозынаӊар, Хакас Республикадағы чоннарныӊ тiллерiнеӊер, орындағы пос устаныстарынаӊар, чир сурығларынаӊар паза iдӧк 40 азыра налог паза бюджет законнарынаңар, чир паза ниме-ноолардаӊар, хазна символиказынаӊар чоох парған.

Ӧӧркi Чӧптiӊ пастағы чыылиинда 70 закон алылған. 1995 чылныӊ сілкер айында сағамғы Хакасияныӊ тархынындағы пастағы Конституция – аныӊ ӧӧн Законы – алылған. Ол прай халыхтарныӊ аразындағы чӧптезiг чарадии полған. Пастағызын на хакас тiлi орыс тiлiнеӊ тиӊни хазна тiлiне санал сыххан.

Iкiнҷi хығыртығ

Кӱрген айы 1997 – кӱрген айы 2001 чч. 4 чыл

Региональнай законодательство федеральнай законодательстваа килiстiре иділген.
Администрациядағы, чарғылардағы право тилiстерiнеӊ палғалыстығ, чир-чайаанны хайраллирдаӊар, суғны арачылирдаӊар, чол паза чурт пӱдiрiглерiнеӊ паза ибiркiнеӊ палғалыстығ сурығлардаӊар, олғаннарны, iҷелернi, кинектернi арачылир сурығлардаӊар законодательство алылған.

Ӱзiнҷi хығыртығ

Кӱрген айы 2001 – Кӱрген айы 2005 чч. 4 чыл

Хакас Республиканыӊ Конституциязы федеральнай законодательстваа килiстiре тимнелген.
Хакасияныӊ орындағы пос устаныстардаӊар 25 закон тимнелген. Бюджеттеӊер, налогтардаӊар паза чир-чайаанны хайраллирдаӊар законодательстваа алызығлар кирiлген.
Чир-чалбахтағы юстициядаңар законнар алары.

Тӧртiнҷi хығыртығ

Кӱрген айы 2005 – Азығ айы 2009 чч. 4 чыл

Орындағы пос устаныстардаӊар, налогтар чыырдаӊар, бюджеттер теелiстерiнеӊер законнар чахсыландырылған.
«Кризистеӊ тоғыр» оӊдайлар алылған.

Тилiс программалары хоостыра 32 закон толдырылған.

Хакас Республиканыӊ Пазын – Хакас Республиканыӊ Правительство Кнезiн табар кӧнi табығлардаӊ тоғыр полғаны.

Пизiнҷi хығыртығ

Кӧрiк айы 2009 – Кӧрiк айы 2013 чч. 4 чыл

Кризистеӊ тоғыр законодательствоны алғаны паза чахсыландырғаны.
Наа законнарны алғаны: «Кiзiлернiӊ праволарын арачылаҷаӊ Уполномоченнайдаӊар», «Хакас Республикада олған праволарын арачылаҷаӊ Уполномоченнайдаӊар».

Алтынҷы хығыртығ

Ӱртӱн айы 2013 – Ӱртӱн айы 2018 чч. 5 чыл.

Хакас Республиканыӊ гимнiн алардаӊар паза Хакас тiлiнiӊ кӱнiн таныхтирдаӊар законнарны алары.
Хазна пӱдiриинеӊер, экономика паза финанстар, халых чуртазынаӊар политикадаӊар, культура, ӱгредiг паза наука сурығларын закон хоостыра пиктирiнеӊер.
Россия Федерация Президентiнiӊ чахығларын закон хоостыра толдырары (законнар алылғаннар, ол санда «70 паза 80 часха чит парғаннарға полызығ пирердеӊер, кӧп квартиралығ турада идiлген тиксi ремонт ӱчӱн тӧлеглер идерiнеӊер», «Хакас Республикада патриотизмге ӱгредердеӊер»).
Коррупциядаӊ тоғыр поларынаӊар законодательствоны чахсыландырары.
Россия Федерацияныӊ субъекттерiнiӊ хазна ӱлгӱлерiнiӊ парламенттерiнең палғалыстарны тыыдары чарадығлар хоостыра Калининградскай областьтағы Думанаӊ, Севастополь городтыӊ Законодательнай Чыылиинаӊ, Крым Республиказыныӊ Хазна Чӧбiнеӊ – Крым Республиканыӊ Парламентiнеӊ, Хазна Чӧбiнеӊ – Хасэ Адыгей Республиканаӊ, Чонныӊ Чыылиинаӊ (Парламентiнеӊ) Карачай-Черкес Республиканыӊ.

Хакас Республиказыныӊ Ӧӧркi Чӧбiнiӊ тархыны

Пастағы Правительство тӧстелген – Хакас Республиканыӊ Министрлер Чӧбi.

Ол оӊдайнаӊ Республикадағы халых пiрiгiстернiӊ чӧптезии пиктел парған.

Ӧӧркi Чӧптiӊ депутаттарыныӊ читiнҷi чыылииныӊ пастағы сессиязы 2018 чылныӊ ӱртӱн айыныӊ 19-ҷы кӱнiнде ирткен.

Пастағы хығыртығ

Кӱрген айы 1992 – кӱрген айы 1997 чч. 5 чыл.

Россия Федерациязына кiрчеткен Хакас Республиканыӊ «Россия Федерациязына кiрчеткен Хакас Республиканыӊ ӧӧн праволары паза молҷағлары» Декларациязы алылған (1992 чылның кӧрiк айы).
Хакас Республиканыӊ законодательнай базазы тӧстелген.
Хакас Республиканыӊ Ӧӧркi Чӧбiнеӊер, Хакас Республиканыӊ Правительствозынаӊар, Хакас Республикадағы чоннарныӊ тiллерiнеӊер, орындағы пос устаныстарынаӊар, чир сурығларынаӊар паза iдӧк 40 азыра налог паза бюджет законнарынаңар, чир паза ниме-ноолардаӊар, хазна символиказынаӊар чоох парған.

Iкiнҷi хығыртығ

Кӱрген айы 1997 – кӱрген айы 2001 чч. 4 чыл

Региональнай законодательство федеральнай законодательстваа килiстiре иділген.
Администрациядағы, чарғылардағы право тилiстерiнеӊ палғалыстығ, чир-чайаанны хайраллирдаӊар, суғны арачылирдаӊар, чол паза чурт пӱдiрiглерiнеӊ паза ибiркiнеӊ палғалыстығ сурығлардаӊар, олғаннарны, iҷелернi, кинектернi арачылир сурығлардаӊар законодательство алылған.

Ӱзiнҷi хығыртығ

Кӱрген айы 2001 – Кӱрген айы 2005 чч. 4 чыл

Хакас Республиканыӊ Конституциязы федеральнай законодательстваа килiстiре тимнелген.
Хакасияныӊ орындағы пос устаныстардаӊар 25 закон тимнелген. Бюджеттеӊер, налогтардаӊар паза чир-чайаанны хайраллирдаӊар законодательстваа алызығлар кирiлген.
Чир-чалбахтағы юстициядаңар законнар алары.

Тӧртiнҷi хығыртығ

Кӱрген айы 2005 – Азығ айы 2009 чч. 4 чыл

Орындағы пос устаныстардаӊар, налогтар чыырдаӊар, бюджеттер теелiстерiнеӊер законнар чахсыландырылған.
«Кризистеӊ тоғыр» оӊдайлар алылған.

Тилiс программалары хоостыра 32 закон толдырылған.

Хакас Республиканыӊ Пазын – Хакас Республиканыӊ Правительство Кнезiн табар кӧнi табығлардаӊ тоғыр полғаны.

Пизiнҷi хығыртығ

Кӧрiк айы 2009 – Кӧрiк айы 2013 чч. 4 чыл

Кризистеӊ тоғыр законодательствоны алғаны паза чахсыландырғаны.
Наа законнарны алғаны: «Кiзiлернiӊ праволарын арачылаҷаӊ Уполномоченнайдаӊар», «Хакас Республикада олған праволарын арачылаҷаӊ Уполномоченнайдаӊар».

Алтынҷы хығыртығ

Ӱртӱн айы 2013 – Ӱртӱн айы 2018 чч. 5 чыл.

Хакас Республиканыӊ гимнiн алардаӊар паза Хакас тiлiнiӊ кӱнiн таныхтирдаӊар законнарны алары.
Хазна пӱдiриинеӊер, экономика паза финанстар, халых чуртазынаӊар политикадаӊар, культура, ӱгредiг паза наука сурығларын закон хоостыра пиктирiнеӊер.
Россия Федерация Президентiнiӊ чахығларын закон хоостыра толдырары (законнар алылғаннар, ол санда «70 паза 80 часха чит парғаннарға полызығ пирердеӊер, кӧп квартиралығ турада идiлген тиксi ремонт ӱчӱн тӧлеглер идерiнеӊер», «Хакас Республикада патриотизмге ӱгредердеӊер»).
Коррупциядаӊ тоғыр поларынаӊар законодательствоны чахсыландырары.
Россия Федерацияныӊ субъекттерiнiӊ хазна ӱлгӱлерiнiӊ парламенттерiнең палғалыстарны тыыдары чарадығлар хоостыра Калининградскай областьтағы Думанаӊ, Севастополь городтыӊ Законодательнай Чыылиинаӊ, Крым Республиказыныӊ Хазна Чӧбiнеӊ – Крым Республиканыӊ Парламентiнеӊ, Хазна Чӧбiнеӊ – Хасэ Адыгей Республиканаӊ, Чонныӊ Чыылиинаӊ (Парламентiнеӊ) Карачай-Черкес Республиканыӊ.

Хакас Республика

Хакасия Россияныӊ пасха регионнарынаӊ алынҷа климады хоостыра пасхалалча, пӱдiзi пасха полчатханынаӊ, аймах-пасха аӊ-хустарынаӊ, хайзылары пу чирлерге хаталбас, пасхаҷыл кӧрiм пирчелер, хайзылары пеер аймах-пасха нимелернеӊ айғасчатхан кiзiлернi паза постарныӊ чӧрiстерiнде ниме-де наа ниме тiлепчеткен кiзiлернi тартчалар.

Хакас Республика Iскеркi Сибирьнiӊ ӱстӱнзарых чардығында, Ким суғныӊ сол сариндағы чардығында, Сойан-Алтай тағларныӊ паза Хакас-Минсуғныӊ ойымында чатча.

Алтынзарыхтаӊ ӱстӱнзарыхха теере 460 км, кидеркiдеӊ iскеркее (иӊ чалбах саринаӊ алза) – 200 км. Алтынзарыхтаӊ, iскеркiдеӊ паза ӱстӱнзарых-iскеркi саринаӊ Хакасия Хызылчар крайынаӊ хости полча, ӱстӱнзарыхта – Тыва Республиканаӊ, ӱстӱнзарых-кидеркiде – Алтай Республиканаӊ, кидеркiде Кемеров облазынаӊ.

Климаттыӊ паза ӧзiмнернiӊ аймағы – ол пӧзiк тағларныӊ чыл тооза хайылбинчатхан пустары, паза хар, тундра, арығлар паза чазылардағы пурунғы кӱргеннер аймағы Республиказын чазапчалар.

Климат кинетiн алысхах, хуруғ паза iзiг чайғылығ паза соох асхынах харлығ хысхылығ. От айыныӊ ортын кии температуразы +17,9 °С, кӱрген айыныӊ –18,9 °С. Кӱннiг кӱннернiӊ саны, хости регионнарынаӊ тиӊнезе, хай-хай кӧп.

Ибiркi орыннарныӊ пӱдiзiн кӧрзе – ӧӧнiнде чазылар, тағлар паза тайға. Сойан тағлары, хайзыларыныӊ пӧзии 2000 м. азыра пӧзiк, Республиканыӊ iкi ӱстiг чардығын тӧстепче.

Хакасияда иӊ улуғ суғлар – ол Ким, Ағбан, Чулым паза Томь. Республикада 500 азыра кӧл, суғлар паза кiчиҷек сууҷахтар. Суғларныӊ тиксi узуны прай – 8 муӊ км.

Хакас Республиканыӊ улии – 61900 кв. км. Ол 0,4% Россия Федерацияныӊ чардығы. Хакас Республиканыӊ ӧӧн городынаӊ Ағбаннаӊ Москваға теере 4218 км полча.

Хакасияныӊ чирi 8 аймахха чарылча. Республикаға кӧнi теелчеткен городтар – Ағбан, Абаза, Саяногорск, Сорығ, Харатас. Прай Республиканыӊ чирiнде 271 чуртаҷаӊ орын (ааллар паза городтар).

Хакасияда чуртапчатхан чонныӊ саны – 539,3 кiзi, ол санда Ағбан городта – 163, 2 муӊ кiзi.

Хакас чирi – чалғыс ла чир-чайаан хоостыра пасхалалчатхан Россия Федерацияныӊ регионы. Мындағы орыннарда табылған, iстезiлген ис-пайны кӧрзебiс, мындағ салтарлар итчебiс: 25% тиксi Россиядағы молибден, 27% барит, 13% облицовочнай тастар, 6,5% бентонит, 3% харатас. Тимiр, алтын, минеральнай паза радоновай суғлар, барит, мрамор, граниттер анылча. Iстезiглер хоостыра пу орыннарда табылғаннар: чис, фосфориттер, свинец, цинк, асбест, гипс, нефрит, жадиет. Iстезiлген орыннарда табылған ниме-ноолар санына кiрчелер нефть паза газ.

Республикада iдӧк iзерге чарапчатхан чир алтындағы паза чир ӱстӱндегi суғлар кӧп. Прай даа суғлар кӧрiмнерi пар – ронай суғлар, каровай кӧллер, тағлар тӧзiндегi суғлар, кӧнi чирде ахчатхан суғлар. Суғларныӊ иӊ ӧӧнi – ол Ким суғ.

Ағастар ӧсчеткен чирнiң улии – ол Республиканыӊ прай чирiнiӊ 65 процентi полча. Прай ағастарныӊ синi, кӧбi – 444,3 млн куб. метр, ол санда сабаллығ ағастар – 363,9 млн. куб. метр. Уғаа аарлыға саналчалар торым хузухтығ арығлар.

Ӧнетiн хайраллалчатхан чир-чайаан чирлерніӊ сині Республиканыӊ прай чирiнiң 7,6 % чардығына саналчалар.

Тӧстелген тархыны

Пастағы хазна Ӱстӱнзархы Сибирьде пiстiӊ эраныӊ алнындағы IV-III чӱс чылларда тӧстелгенге саналча. Иргi хыдат пiчiктерi оларныӊ тӧстегҷiлерiн «динлиннер» чон тiп адап салғаннар, а хазнаны – «Динлин-го» (丁零国).

Пiстiӊ эраныӊ алнындағы 201 чылда Динлин хазназы хунну чааҷыларына чох итiрген. Хакас-Минсуғ ойымынзар тюрк тiллiг хырғыстарныӊ племязы кӧс килген. Хыдаттар аннаӊ андархы чуртасты пiди хоостаҷаӊнар: оларныӊ (хырғыстарныӊ) племялары динлиннернеӊ аралас парғаннар. Хырғыстар орындағы чоннарныӊ наа чаа-аристократ пастыхтары полыбысханнар.

Азымахчы хонҷыхтарнаӊ хорғыстығ чаалазығларда (тюрк паза уйгур каганаттарнаӊ) пос чуртас ӱчӱн хырғыстарныӊ хазназы XIII чӱс чылға теере чааласхан, ол тус Сойан-Алтайныӊ пос оӊдайлығ тилiзiне хатығ урунған. Хакас чирi Чингисханныӊ паза аныӊ тӧллерiнiң XVIII чӱс чылы пасталғанына теере моол тiллiг пасха-пасха хазналарына кiрген, хайзылары Улуғ Моол Улусха чиӊдiргеннер, пiрее тустарда Хакас чирi Хыдатха даа кiрҷең.

XVII чӱс чылда орыстар килгеннер, олар Хырғыстар чирiн 4 княжестваа чарыл парғанына урунғаннар – улустарға, хакастарныӊ паза шорецтернiӊ ӧбекелерi анда чуртапчатхан. Пастағызын хырғыстар паза орыстар 1604 чылда Томсктағы эушинскай татарларныӊ чирлерiнде тоғасханнар – ол чон хырғыстарныӊ пайларына албан тӧлеҷең. Соонаӊ чӱс чыл азыра аар паза сидiк оӊдайнаӊ Хакасия Россия хазназынзар кiрген.

Хакасияныӊ Россияа кiргенiне 1727 чылныӊ орғах айының 20 кÿнiн санирға кирек полар, хаҷан Россияның паза Хыдаттыӊ аразындағы хырығларны таныхтапчатхан пiчiк алылған. Прай чирлер, хайзылары Сойан тағларынаӊ алтынзарых чатханнар, Россияа пирiлгеннер, ӱстӱнзархызы – Хыдат империязына.

Хакасияныӊ чирлерiн тоозазынаӊ кирерi сынында сала соонаң полған. 1758 чылда хыдат чааҷылары Алтайзар чаанаӊ кiрiбiскеннер, соонаӊ Джунгарияны унада сапханнар. Россияныӊ хырығларын сайбирына хорғыс полыбысхан. Ол чирлерде Ах хан ӱлгӱзi табырахха казактарныӊ гарнизоннарын турғызыбысханнар. Ол тустаӊ сығара, хаҷан казактар хырығларны хадар сыхханнар, Хакасия Россияни санал сыххан тирге чарир.

Хакас автоном облазы 1930 чылның чарыс айының 20 кÿнiнде тӧстелген, илееде чыллар Хызылчар крайына кiрген; 1990 чылда Хакасскай АССР тiп адал сыххан, 1991 чылда – Хакас ССР. 1992 чылда Хакас ССР Хызылчар крайынаӊ сығыбысхан, аныӊ ады «Хакас Республика» пол парған.

2007 чылда Россия Банкынаӊ Хакас Республиказына чарыдылған танығлығ ахча сығарылған.